Koss e det du koga?

Overskrifta er henta frå Tønes sin song "Sånn koga eg" som eg hadde gleda av å høyra live på Rockefeller denne helga. Det er omtrent berre nokre o-endingar som skil dialekta mi frå hans, så det gav ein smule heimlengt. Tønes dreg kvardagsfrasane fram i lyset og viser dei fram i all deira alvor og komikk. I songen "Sånn koga eg" er det ei røyst som kjem med velmeinande kokeråd. Til dømes: "du må sedda låget litt på skrå" og, "du må ha ei større gryda", og eg kjenner meg altfor godt att i denne påpasselege (irriterande og mildt kritiserande) røysta. Mot slutten av songen gjer eget opprøyr:

eg he ein teknikk så eg bruga når eg koga,

bruge samme teknikk på alt

eg sedde bare på så det stenne og trekke litt,

bittelitt varme så vidt du kjenne någe

så sedde eg på follt, heilt på follt,

bare la det koga opp fosskoga de siste fem minuttane,

bare skrua heilt, foll goffe, bare la det koga opp,

bare la det renna øve, bare la det renna,

sånn koga eg

(Ein god del tekstar og tabs frå Tønes er tilgjengelege på den gode sida nortabs.net)

Med denne introduksjonen vil eg koka saman eit essay om mat på mitt eige vis. Eg har nett lese "Alice B. Toklas kokebok". Toklas er ein kresen kokk. Ho er amerikanar, men budde lenge i Frankrike. Saman med kjærasten sin, Gertrude Stein, utforskar ho Frankrike sine kulinariske gleder i fyrste halvdel av 1900-talet. Gertrude Stein ville at Alice B. Toklas skulle skriva ein sjølvbiografi. Det gjorde ho ikkje, men ho skreiv ei kokebok. Grunnen til at eg har lese denne kokeboka så å seia frå perm til perm, er at ho er krydra med historier frå liva til menneska som åt maten. Ein får vera med dei to kvinnene når dei køyrer rundt og er frivillige hjelparar under fyrste verdskrigen, ein får oppleva glade dagar i kunstnarmiljøet i Paris (Toklas lagar til dømes ein fargerikt pynta fisk til Picasso som Picasso sjølv meiner at ho heller burde ha laga til ære for Matisse), ein får reisa rundt til små gourmet-restaurantar på landet, og ein får ta del i matrasjoneringa og svartebørshandlinga under den andre verdskrigen. Det siste kapitlet er ein hyllest til kjøkkenhagen ved sommarhuset deira. Toklas skriv at kjøkkenhagen var ein fulltidsjobb, så då snakkar me ikkje berre om eit par radar med jordbærplantar!

Oppskriftene er fulle av smør, fløyte, rømme og alt som godt er. Det er dessutan tydeleg at alkohol kostar langt mindre enn det gjer på polet i Noreg, for det er ikkje måte på kor mykje vin og brennevin ein skal ha i nokre rettar. Koketida er som regel lang. Altfor lang for det vesle tolmodet mitt. Ofte må ein gjera mykje meir med kjøtet enn det eg er van med, eg som kjøper ferdig kverna kjøttdeig i butikken. Oppskrifta som startar på føljgande vis, kjem eg nok aldri til å prøva meg på: "Skjær din belgiske hare!! i passe stykker." [sic]. Ein annan rett eg vel neppe kjem til å laga er "Haschich fudge". Sjølv om ein unekteleg får lyst til å bevega seg i loven sine randsoner når Toklas skildrar kakene på følgjande vis: "Eufori og strålende latterkuler, ekstatiske drømmerier og personlighetsutvidelser på flere, samtidige plan kan man rolig vente seg."

Mat definerer sosiale situasjonar, mat får sansane våre til å fryda seg, og til slutt, så blir maten til oss sjølve. Toklas gjev maten den æra maten burde få. Eg skulle ønska eg hadde tid og pengar til å laga mat som Toklas, sjølv om helsepropagandaen nok ville ha fått meg til å redusera litt på feittet. Sånn burde ein koka!

Men eg kokar ikkje med den same fridomen, for når eg lagar mat, er eg redd for at eg gjer noko som ikkje er etisk forsvarleg. Nyleg såg eg ein dokumentar om amerikansk industrilandbruk. Sjåaren fekk innblikk i ein industri utan respekt for anna enn pengar. Dyr vart handsama som ting, kjøt og plantar vart behandla med kjemikaliar som ikkje har noko å gjera i maten vår, og ein dyrka fram lite berekraftige monokulturar. Sjølv om eg har eit betre inntrykk av norsk matproduksjon, så er alle avhengige av den globale, kapitalistiske matproduksjonen der det høgste målet er økonomisk vekst. Effektivitetsmantraet har ein tendens til å kollidera med kravet om å handsama dyr med den respekten eit levande vesen fortener, og med ønsket om å verna matjorda og økosystemet frå skadelege kjemikaliar og utarming. Det er dessutan verdt å stilla spørsmål ved om den maten som blir produsert er bra for kroppane våre. Kva for eit tilsettingsstoff vil framtida visa oss at var skadelege for oss?

Så når eg handlar mat, er alt dette med i medvitet mitt. Eg gjer nokre tafatte forsøk på å kjøpa økologiske egg og grønsaker. Eg kjøper nesten aldri kjøt, for sjølv om norske bønder truleg handsamar dyra sine med litt omtanke, så er det andre omsyn ein også må ta med i reknestykket når ein et kjøt. Det krev mykje meir ressursar å produsera kjøt enn det tek å produsera grønsaker. Kor stor del av det jorda kan bera fram har eg rett til å putta i meg?

Eg skulle ønska eg kunne laga mat som Toklas som utelukkande gler seg over alt det gode som er. Men ein kjem ikkje utanom at mat er politikk. Når Tønes kokar, er det eit lite, sosialt opprøyr. Når eg kokar, bør det vera ei lita, politisk markering. Korleis kokar eg? Tja, eg burde heilt sikkert koka annleis, men eg kokar i det minste alltid med lokk!